CIĄGŁOŚĆ POLSKIEGO OBYWATELSTWA ORAZ POŚWIADCZENIE JEGO POSIADANIA

Czym jest obywatelstwo?

Pojęcie to nie było i nie jest zdefiniowane w polskim systemie prawnym, podobnie jak w systemach prawnych innych państw. Charakteryzując jego istotę prawną wskazuje się na kilka cech:

obywatelstwo to ustanowiona przez prawo wewnętrzne państwa więź prawna łącząca osobę fizyczną z tym państwem;
ta więź prawna jest względnie trwała w czasie i przestrzeni;
więź obywatelstwa ma charakter formalny – dana osoba przynależy do określonego państwa, będąc tym samym częścią zbiorowości ludzkiej tworzącej substrat osobowy tego państwa;
formalnoprawna więź obywatelstwa, jako relacja między osobą fizyczną a państwem, stanowi podstawę realizacji wzajemnych praw i obowiązków państwa i tej osoby ustanowionych przez prawo[1].

Ponadto obywatelstwo jest podstawowym kryterium odróżnienia „krajowca” od cudzoziemca, co potwierdzają regulacje przyjęte w wielu państwach: zazwyczaj cudzoziemcem określa się osobę, która nie jest obywatelem danego państwa[2].

Co daje polskie obywatelstwo?

Obywatelstwo polskie ma obecnie ogromną wartość praktyczną. Status obywatela polskiego daje wiele możliwości organizowania swojego życia w Polsce, w tym:

swobodne osiedlanie się w Polsce w dowolnym momencie,
podejmowanie pracy, w tym w zawodach dostępnych wyłącznie dla obywateli polskich,
nieograniczone nabywanie nieruchomości położonych w Polsce,
swobodę podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej w Polsce,
nieograniczony dostęp do edukacji w instytucjach publicznych, takich jak szkoły wyższe, szkoły artystyczne, zakłady kształcenia nauczycieli,
prawo do podejmowania studiów wyższych i studiów doktoranckich, a także do uczestniczenia bez przeszkód w badaniach naukowych i pracach rozwojowych,
dopuszczenie do szkolenia lotniczego i uzyskania licencji lotniczych w Rzeczypospolitej Polskiej,
podróżowanie bez wiz do ponad 180 krajów.

Ponadto należy pamiętać, że każdy obywatel Polski jest jednocześnie obywatelem UE, co wiąże się z dodatkowymi korzyściami. Obywatel UE ma prawo do:

swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej,
głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych w państwie członkowskim zamieszkania na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa,
korzystania na terytorium państwa trzeciego, w którym Polska nie ma swojego przedstawicielstwa, z ochrony dyplomatycznej i konsularnej każdego państwa członkowskiego Unii Europejskiej na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa,
kierowania petycji do Parlamentu Europejskiego, zwracania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich oraz zwracania się do instytucji i organów doradczych Unii.

Co oznacza ciągłość obywatelstwa polskiego?

Od dnia 15 sierpnia 2012 r. obowiązuje ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim[3]. Zgodnie z zasadą ciągłości obywatelstwa polskiego określoną w ustawie z 2009 r., obywatelstwo polskie zostało nadane osobom, które były obywatelami polskimi na podstawie poprzednich ustaw o obywatelstwie. Rozwiązanie to nie jest nowe w polskiej tradycji prawnej. Po raz pierwszy ciągłość obywatelstwa polskiego została ustanowiona w ustawie z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim, stanowiąc, że „z dniem wejścia w życie niniejszej ustawy osoby posiadające obywatelstwo polskie na podstawie dotychczasowych przepisów są obywatelami polskimi”[4]. Powyższa zasada została potwierdzona w ustawie z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim[5].

Zasada ciągłości obywatelstwa oznaczała, że krąg obywateli polskich pozostawał, co do zasady, taki sam jak w dniu wejścia w życie konkretnej ustawy o obywatelstwie, o ile nie został przez taką ustawę zmodyfikowany (co zresztą kilkakrotnie miało miejsce).

Biorąc pod uwagę, że pierwsza populacja obywateli polskich składała się z osób, które nabyły obywatelstwo polskie po 1918 r. (pierwsze pokolenie obywateli), należy przyjąć, że przepis z 1951 r. ustanawiający zasadę ciągłości obywatelstwa polskiego odnosił się przede wszystkim do pierwszego pokolenia obywateli i ich potomków. Drugie pokolenie obywateli polskich powstało przede wszystkim w wyniku obowiązywania zasady ius sanguinis (prawa krwi) – podstawowej zasady nabywania obywatelstwa polskiego w prawie polskim. Zasada ta została sformułowana w art. 4 ust. 1 i art. 5 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie polskim, który stanowił, że „obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie, […] przez urodzenie dzieci ślubne nabywają obywatelstwo ojca, dzieci nieślubne obywatelstwo matki”[6]. Polska Konstytucja Marcowa z 1921 r. traktowała zasadę ius sanguinis jako podstawowy standard nabywania obywatelstwa polskiego, stanowiąc, że „obywatelstwo polskie nabywa się […] przez urodzenie z rodziców posiadających obywatelstwo polskie”[7].

Podobnie jak ustawa z 1920 r., zarówno ustawa z 1951 r., jak i ustawa z 1962 r. opierały się na ius sanguinis. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. podtrzymała konstytucyjny status prawa krwi[8], a ustawa z 2009 r. potwierdziła wcześniejsze rozwiązania. Ustawa z 1951 r. (art. 6) stanowiła, że „Dziecko nabywa obywatelstwo polskie, jeżeli: 1) oboje rodzice są obywatelami polskimi albo 2) jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane, albo obywatelstwo jego jest nieznane lub nieokreślone”. Artykuł 4 ustawy z 1962 r. stanowił, że „Dziecko nabywa obywatelstwo polskie przez urodzenie, jeżeli: 1) oboje rodzice są obywatelami polskimi lub 2) jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane albo jego obywatelstwo jest nieokreślone lub nie posiada ono żadnego obywatelstwa”. Konstytucja z 1997 r. stanowi w art. 34, że „Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi”, natomiast zgodnie z art. 14 ustawy z 2009 r. „Małoletni nabywa obywatelstwo polskie przez urodzenie, jeżeli: 1) co najmniej jedno z rodziców jest obywatelem polskim. […]” Zgodnie z art. 16 ustawy z 2012 r. zasada ta ma również zastosowanie (pod pewnymi warunkami) do osób przysposobionych.

Potwierdzenie obywatelstwa polskiego

Osoby zainteresowane mogą uznać swoich przodków za obywateli polskich po prześledzeniu historii ich rodziny, zebraniu i przeanalizowaniu dokumentów na to wskazujących. Prawne, a zarazem materialne potwierdzenie obywatelstwa polskiego osoba zainteresowana może uzyskać kończąc proces potwierdzenia obywatelstwa polskiego. Ustawa z 2009 r. daje możliwość uzyskania takiego potwierdzenia każdemu, kto wykaże swój interes prawny. Stosowną decyzję wydaje wojewoda na wniosek zainteresowanego. W większości przypadków będzie to wojewoda województwa, w którym wnioskodawca miał ostatnie miejsce zamieszkania, a jeśli zainteresowany nigdy nie mieszkał w Polsce – wojewoda mazowiecki. Osoby mieszkające poza granicami Polski mogą (ale nie muszą) złożyć wniosek za pośrednictwem polskiego konsulatu.

Dla osób zainteresowanych uzyskaniem potwierdzenia obywatelstwa polskiego istotne jest uświadomienie sobie, że wspomniana ciągłość obywatelstwa jest w pewnym sensie deklaracją prawną – obywatelstwo polskie trwa, chyba że zostało utracone w wyniku (1) indywidualnych działań obywatela, z którymi ustawa wiąże utratę obywatelstwa polskiego przez osobę fizyczną lub (2) w wyniku pozbawienia ex lege obywatelstwa polskiego całych grup obywateli, niezależnie od ich osobistej woli i inicjatywy.

Ustawa z 2009 r. nie zawiera przepisów pozwalających na odebranie obywatelstwa polskiego (odebrania obywatelstwa polskiego zabrania Konstytucja RP z 1997 r.). Daje jedynie możliwość zrzeczenia się tego obywatelstwa za zgodą Prezydenta RP. Co więcej, ustawa z 2009 r. odchodzi od poprzedniego standardu i stanowi, że „obywatel polski będący jednocześnie obywatelem innego państwa ma wobec Rzeczypospolitej Polskiej takie same prawa i obowiązki jak osoba posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie”, dopuszczając tym samym podwójne obywatelstwo. Osoby, które chcą uzyskać polskie obywatelstwo, nie są już prawnie zobowiązane do unieważnienia swoich poprzednich obywatelstw.

*****

Skomplikowana historia Polski, obejmująca ogromne przemieszczenia jej obywateli przed i po II wojnie światowej, zarówno dobrowolne, jak i przymusowe, powoduje, że co najmniej kilka milionów osób żyje poza granicami Polski bez potwierdzenia statusu polskiego obywatelstwa. Należy jednak zaznaczyć, że w odmiennej sytuacji prawnej znajdują się osoby (potomkowie tych osób), które wyemigrowały z terenów, które weszły w skład Państwa Polskiego po 1918 r., potomkowie polskich Żydów, którzy wyjechali z Polski do Palestyny przed II wojną światową lub tuż po 1948 r., w okresie tzw. gomółkowskim w latach 1955-1961, czy po wydarzeniach marcowych w 1968 r., a także osoby pochodzenia niemieckiego i autochtoni, którzy podlegali weryfikacji narodowościowej po 1945 r. Szczególnie skomplikowana jest sytuacja obywateli polskich, którzy po 1939 r. znaleźli się w granicach ZSRR i tam pozostali, a także osób przesiedlonych z Polski do ZSRR w latach 1945-1946.

dr Andrzej Kiedrzyn
Radca prawny
T: +48 22 447 43 00
E: kiedrzyn@millercanfield.com

[1] Zob. J. Jagielski. Obywatelstwo polskie. Komentarz do ustawy, Wolters Kluwer, Warszawa 2016, str. 18-19.

[2] Ibidem, str. 35.

[3] Dz.U. poz. 161.

[4] Dz.U. nr 4, poz. 25, art. 2 ust. 1)

[5] Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. O obywatelstwie polskim, Dz.U. nr 10, poz. 49 ze zm., art. 1.

[6] Dz.U. nr 7, poz. 44.

[7] Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. nr 44, poz. 267, art. 88 lit. a).

[8] Dziennik Ustaw nr 78, poz. 483, art. 34.