#StandWithUkraine
Dnia 12 marca 2022 weszła w życie ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (“Specustawa”). Z nielicznymi wyjątkami, Specustawa obowiązuje z mocą wsteczną od 24 lutego 2022, tj. od dnia inwazji Rosji na Ukrainę. Przepisy Specustawy mają zastosowanie do obywateli Ukrainy oraz ich małżonków (nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego), którzy przybyli na terytorium Polski bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa, oraz obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka i członków ich najbliższej rodziny. Poniżej przedstawiamy główne rozwiązania przyjęte na mocy Specustawy.
Pobyt w Polsce
Na mocy Specustawy, pobyt obywatela Ukrainy, który wjechał legalnie do Polski w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. do dnia określonego w rozporządzeniu, które zostanie wydane w przyszłości, i deklaruje zamiar pozostania na terytorium Polski, uznaje się za legalny przez okres 18 miesięcy (licząc od dnia 24 lutego 2022 r.). Powyższa regulacja nie ma zastosowania do obywateli Ukrainy, którzy posiadają zezwolenie na pobyt stały, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, zezwolenie na pobyt czasowy, status uchodźcy, ochronę uzupełniającą, zgodę na pobyt tolerowany lub złożyli wniosek o udzielenia ochrony międzynarodowej.
Jeżeli obywatel Ukrainy opuści terytorium Polski na okres przekraczający 1 miesiąc, utraci prawo do legalnego pobytu w Polsce na warunkach określonych w Specustawie.
Komendant Główny Straży Granicznej będzie prowadził rejestr obywateli Ukrainy, którzy wjechali na terytorium Polski bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z prowadzonymi tam działaniami wojennymi oraz którzy złożyli wniosek o rejestrację pobytu w Polsce. W przypadku gdy wjazd obywatela Ukrainy nie został zarejestrowany przez Straż Graniczną podczas kontroli granicznej, obywatel Ukrainy może zarejestrować swój pobyt, nie później niż 60 dni od dnia wjazdu na terytorium Polski, w dowolnym organie gminy. Złożenie wniosku o zarejestrowanie pobytu stanowi równocześnie podstawę do nadania polskiego numeru PESEL dla obywatela Ukrainy.
Dla obywateli Ukrainy, których pobyt został zarejestrowany i jest uznawany za legalny, Specustawa przewiduje możliwość wystąpienia o przedłużenie pobytu ponad wspomniany wyżej okres 18 miesięcy – tj. na okres 3 lat licząc od daty wydania decyzji. W celu przedłużenia pobytu obywatel Ukrainy będzie musiał złożyć wniosek o zezwolenie na pobyt czasowy nie wcześniej niż przed upływem 9 miesięcy od dnia wjazdu do Polski i nie później niż w okresie 18 miesięcy od dnia 24 lutego 2022 r. Obywatel Ukrainy, któremu zostanie udzielone zezwolenie na pobyt czasowy na podstawie Specustawy, będzie uprawniony do wykonywania pracy w Polsce bez konieczności posiadania zezwolenia na pracę.
Specustawa zawiera również przepisy regulujące status obywateli Ukrainy, którzy w chwili wybuchu wojny przebywali już w Polsce. Zgodnie z tymi przepisami, jeżeli pobyt Ukraińca w Polsce był legalny w dniu 24 lutego 2022 r., jego pobyt będzie uważany za legalny do dnia 31 grudnia 2022 r. lub przez 18 miesięcy – w zależności od podstawy prawnej legalizującej pobyt, a okres ważności powiązanych dokumentów zostanie odpowiednio wydłużony. Takie przedłużenie legalnego pobytu w Polsce przez okres 18 miesięcy dotyczy również obywateli Ukrainy, którzy wjechali do Polski na podstawie zgody komendanta placówki Straży Granicznej udzielonej ze względów humanitarnych (pomimo braku wizy lub innych dokumentów, które normalnie są wymagane przy wjeździe do Polski).
Praca w Polsce
Obywatel Ukrainy będzie mógł legalnie pracować w Polsce, jeżeli jego pobyt w Polsce będzie uznawany za legalny na podstawie Specustawy lub innych obowiązujących przepisów, pod warunkiem że pracodawca zawiadomi o zatrudnieniu obywatela Ukrainy właściwy powiatowy urząd pracy. Zgłoszenie musi nastąpić w ciągu 14 dni od dnia rozpoczęcia pracy przez obywatela ukraińskiego i należy je dokonać drogą elektroniczną za pośrednictwem portalu internetowego praca.gov.pl.
Obywatel Ukrainy może się również zarejestrować jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy, co będzie go uprawniało do otrzymania odpowiedniego wsparcia urzędu pracy w znalezieniu zatrudnienia. Do obywateli Ukrainy nie ma zastosowania górna granica wiekowa przyjęta dla rejestracji, która normalnie wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.
Prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce
Obywatele Ukrainy, których pobyt w Polsce jest uznawany za legalny na podstawie Specustawy lub ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, mogą podejmować i prowadzić działalność gospodarczą w Polsce na takich samych zasadach jak obywatele polscy, pod warunkiem wcześniejszego uzyskania numeru PESEL.
Dostęp do służby zdrowia
Obywatele Ukrainy, których pobyt w Polsce jest uznawany za legalny w myśl przepisów Specustawy (co nie dotyczy osób, które zalegalizowały pobyt na podstawie ogólnie obowiązujących przepisów prawa) są uprawnieni do świadczeń opieki medycznej dostępnych na terytorium RP dla osób objętych ubezpieczeniem zdrowotnym, z wyłączeniem leczenia uzdrowiskowego i rehabilitacji uzdrowiskowej. Pacjenci z Ukrainy mogą także uzyskać i zrealizować recepty na takich samych warunkach, w tym stawkach opłat, jak obywatele polscy. Zaznaczyć należy, iż Narodowy Fundusz Zdrowia zalecił placówkom opieki zdrowotnej udzielanie pomocy ukraińskim uchodźcom jeszcze przed przyjęciem Specustawy, ponieważ planowane regulacje miały obowiązywać z mocą wsteczną, tj. od dnia 24 lutego 2022 r., co znalazło potwierdzenie w przepisach Specustawy.
Wsparcie finansowe i materialne
Obywatele Ukrainy, których pobyt został zalegalizowany na mocy przepisów Specustawy (a zatem nie dotyczy to innych właściwych przepisów imigracyjnych) mają, co do zasady, prawo do skorzystania z pewnych form finansowego wsparcia, pod warunkiem spełnienia przesłanek wynikających z obowiązujących przepisów. Do takich świadczeń należą: (a) zasiłki uzależnione od wysokości dochodów, w szczególności związane z pokryciem środków utrzymania dzieci i innych członków rodziny, w tym: (i) zasiłek rodzinny, (ii) jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka, (iii) zasiłek pielęgnacyjny, (iv) świadczenie pielęgnacyjne, (v) specjalny zasiłek opiekuńczy, (vi) świadczenie rodzicielskie, (vii) zapomogi i świadczenia wypłacane przez gminy; (b) świadczenia związane z zamieszkiwaniem z dziećmi na terytorium Polski, w tym (i) świadczenie wychowawcze (powszechnie znane jako świadczenie 500+), (ii) świadczenie dobry start, (iii) rodzinny kapitał opiekuńczy, (iv) dofinansowanie obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna; (c) świadczenia związane z sytuacją osobistą, rodzinną, dochodem lub stanem majątkowym (d) świadczenie pomocy materialnej o charakterze socjalnym przyznawane na zasadach określonych w ustawie o systemie oświaty; (e) pomoc żywnościowa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Żywnościowa 2014-2020 po spełnieniu przesłanek wynikających z odrębnych regulacji; oraz (f) specjalna pomoc zapewniana obywatelom z niepełnosprawnościami.
Aby skorzystać z powyższych form wsparcia finansowego, uprawnieni obywatele Ukrainy muszą spełnić normalne warunki wynikające z odnośnych regulacji z uwzględnieniem ich modyfikacji związanych z wyjątkowymi okolicznościami trwającej wojny. Na przykład, przy ustalaniu dochodu rodziny w związku z prawem do świadczeń rodzinnych uzależnionych od kryterium dochodowego nie uwzględnia się członka rodziny, który nie przebywa na terytorium Polski. Aby móc skorzystać z większości powyższych świadczeń, szczególnie tych związanych z posiadaniem/zamieszkiwaniem z dziećmi, niezbędne jest, aby dany obywatel został wpisany do rejestru prowadzonego przez Komendanta Głównego Straży Granicznej – lub aby dziecko zostało wpisane do takiego rejestru – w przypadku chęci skorzystania ze świadczeń przysługujących na dziecko.
Dodatkowo, uprawnionym obywatelom Ukrainy przysługuje pomoc w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego w wysokości 300 złotych na osobę, przeznaczonego na wydatki związane z utrzymaniem (np. zakupem żywności, odzieży, opłat mieszkaniowych). Wniosek o wypłatę jednorazowego świadczenia powinien zostać złożony w ośrodku pomocy społecznej (centrum usług społecznych), który będzie właściwy ze względu na miejsce pobytu danego obywatela Ukrainy. Obywatelom Ukrainy, których pobyt został zalegalizowany na mocy przepisów Specustawy może być również zapewniona bezpłatna pomoc psychologiczna.
Niezależnie od powyższych świadczeń, zgodnie z postanowieniami Specustawy, wojewoda (inny właściwy organ) może zapewnić, pod pewnymi warunkami, pomoc uprawnionym obywatelom Ukrainy polegającą na zakwaterowaniu, zapewnieniu całodziennego wyżywienia zbiorowego oraz ulg w zakresie opłat z tytułu określonych usług transportowych. Jednostki samorządu terytorialnego (ich związki/związek metropolitalny) mogą także zapewnić z własnej inicjatywy i ze środków własnych stosowne wsparcie, którego zakres powinien zostać określony na mocy uchwały właściwego organu.
Ulgi i zachęty podatkowe
Specustawa przewiduje również pewne korzystne rozwiązania podatkowe zarówno dla obywateli ukraińskich uciekających przed wojną, jak i dla tych, którzy udzielają im wsparcia finansowego lub materialnego. Przykładowo, kwalifikujący się obywatele Ukrainy będą zwolnieni z podatku dochodowego od otrzymanej pomocy humanitarnej i niektórych świadczeń. Ponadto koszty z tytułu nieodpłatnych świadczeń oraz koszty wytworzenia lub zakupu towarów lub praw będących przedmiotem darowizn dokonywanych w okresie od 24 lutego 2022 r. do 31 grudnia 2022 r. na rzecz niektórych podmiotów (np. organizacji pozarządowych) na cele związane z przeciwdziałaniem skutkom działań wojennych na terytorium Ukrainy, będą mogły być zaliczone jako koszty uzyskania przychodu.
Dostęp do edukacji
Specustawa zawiera przepisy umożliwiające dzieciom z Ukrainy dostęp do placówek oświatowych (np. szkół i przedszkoli). Specustawa zawiera także przepisy mające na celu ułatwienie studentom z Ukrainy kontynuacji studiów w Polsce, w szczególności poprzez odformalizowanie procesu weryfikacji dotychczas ukończonych etapów edukacji. Studenci z Ukrainy, którzy będą kontynuować studia w Polsce, będą mogli ubiegać się o stypendia socjalne i pożyczki studenckie.
Nadanie numeru PESEL i profilu zaufanego (ePUAP)
Specustawa wprowadza specjalną procedurę uzyskiwania przez obywateli Ukrainy numeru identyfikacyjnego PESEL, niezbędnego do uzyskania dostępu do szeregu usług publicznych. Wniosek o nadanie PESEL można złożyć w dowolnym urzędzie gminy w Polsce. Wniosek może zawierać zgodę na potwierdzenie profilu zaufanego umożliwiającego dostęp do usług administracyjnych za pośrednictwem platformy elektronicznej ePUAP. Obywatele Ukrainy będą mogli również korzystać z mObywatela – bezpłatnej aplikacji, w której dostępne są określone dane z rejestrów publicznych (np. rejestru PESEL) i dzięki której w określonych sytuacjach można potwierdzić swoją tożsamość.
Wsparcie dla osób goszczących obywateli Ukrainy
Na mocy Specustawy każdemu podmiotowi, w szczególności osobie fizycznej prowadzącej gospodarstwo domowe, który zapewni zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy uciekającym przed wojną, może być przyznane świadczenie pieniężne z tego tytułu. Świadczenie będzie wypłacane na wniosek uprawnionego przez okres nie dłuższy niż 60 dni (z możliwością przedłużenia w szczególnie uzasadnionych przypadkach). Wysokość oraz warunki przyznawania tego świadczenia zostaną określone w rozporządzeniu (planowana kwota to 40 zł dziennie za osobę).
Aby zachęcić osoby prywatne do udostępniania mieszkań obywatelom Ukrainy, Specustawa znosi zakaz eksmisji lokatorów, którym użyczono lokal oraz zwalnia z pewnych wymogów formalnych przewidzianych przy najmie okazjonalnym, w tym m.in. znosi obowiązkowe oświadczenie najemcy składane w formie aktu notarialnego o dobrowolnym poddaniu się egzekucji co do opróżnienia lokalu i wskazanie lokalu, do którego będzie mógł się wyprowadzić.