Publikacje

Jeśli na działce budowlanej rośnie piękne drzewo lub krzew, przed planowaniem budowy zalecane jest ustalenie, czy przypadkiem nie mają one statusu pomnika przyrody, gdyż może się to wiązać z zakazami uniemożliwiającymi realizacje inwestycji.

Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody, pomnikami przyrody są m. in. pojedyncze twory przyrody żywej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych. Na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla ludzi lub mienia, drzewa stanowiące pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu.[1]

Ustanowienie pomnika przyrody następuje w drodze uchwały rady gminy. Uchwała taka określa nazwę danego obiektu, jego położenie, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony, w razie potrzeby ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy właściwe dla tego obiektu, wybrane spośród zakazów wymienionych w Ustawie o ochronie przyrody. Projekty uchwały wymaga uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska.[2]

Minister Ochrony Środowiska w drodze rozporządzenia ustalił kryteria uznawania za pomniki przyrody drzew i krzewów.[3] W przypadku drzew, kryteriami tymi są:

• obwód pnia nie mniejszy niż minimalny obwód pnia drzewa mierzony na wysokości 130 cm dla poszczególnych rodzajów i gatunków drzew, lub
• wyróżnianie się wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.[4]

Natomiast kryterium uznawania krzewów za pomniki przyrody praktycznie pokrywa się z drugim wymogiem dotyczącym drzew.[5] Rozporządzenie Ministra zawiera załącznik, w którym wymienione zostały rodzaje i gatunki drzew oraz minimalny obwód pnia drzewa mierzony w centymetrach na wysokości 130 cm.

Wspomniano wyżej o możliwych zakazanych działania w stosunku do pomnika przyrody. Ustawa o ochronie przyrody wymienienia zakazy, któr mogą być zawarte w uchwale gminy ustanawiającej taki pomnik. Ustawa zakazuje m. in.: 1) niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru, 2) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym albo budową, odbudową, utrzymywaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych, 3) uszkadzania i zanieczyszczania gleby, 4) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej, 5)  likwidowania, zasypywania i przekształcania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych, 6) zmiany sposobu użytkowania ziemi, 7) umieszczania tablic reklamowych.[6]

Art. 45 ust. 1 ustawy zwiera sformułowanie „mogą być wprowadzone następujące zakazy”. Naczelny Sąd Administracyjny wskazał, że przytoczone sformułowanie „ma tę konsekwencję prawną, że wyliczone rodzaje zakazów tworzą wyliczenie zamknięte. W tym zamkniętym wyliczeniu nie zamieszczono zakazu budowy lub rozbudowy obiektów budowlanych. Powoduje to obowiązek organu współdziałającego wykazania, że budowa obiektu budowlanego narusza zakaz niszczenia, uszkadzania lub przekształcenia obiektu lub obszaru. Nie jest dopuszczalne powołanie się ogólnikowo na zakaz bez wykazania, że w rozpoznawanej sprawie występuje stan faktyczny, który prowadzi do naruszenia zakazu”.[7] Podobną argumentację znajdziemy w innych wyrokach.[8]

W orzecznictwie podkreślono również, że nie jest dopuszczalne powołanie się na zakaz, wynikający wyłącznie z wykładni użytych w przepisach słów, bez wykazania, że w rozpoznawanej sprawie występuje stan faktyczny, który prowadzi do naruszenia zakazu, gdyż zakazów ograniczających prawo własności nie można interpretować rozszerzająco.[9]

Wracając do punktu wyjścia, t.j. ustanowienia pomnika przyrody, zauważmy, że zniesienie formy ochrony przyrody następuje w razie utraty wartości przyrodniczych i krajobrazowych, ze względu na które ją ustanowiono, lub w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego w przypadku braku rozwiązań alternatywnych lub zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego.[10]

[1] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dz.U.2023.1336 t.j., Art. 40 ust. 1 i 2.

[2] Ibidem, art. 44 ust. 1, 2, 3, 3a.

[3] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody, Dz.U.2017.2300.

[4] Ibidem, §1.

[5] Ibidem, §2.

[6] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. …, op. cit., art. 45 ust. 1.

[7] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 13 kwietnia 2010 r., II OSK 169/09, LEX nr 597346.

[8] Np. w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 grudnia 2019 r. II OSK 237/18. LEX nr 2777906; wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 31 maja 2016 r., II OSK 2308/14, LEX nr 2083482; wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 11 lutego 2021 r., II OSK 2852/20, LEX nr 3326868; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 4 listopada 2015 r., IV SA/Wa 1986/15, LEX nr 2123720.

[9] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 4 listopada 2015 r., IV SA/Wa 1986/15, LEX nr 2123720.

[10] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. …, op. cit., art. 45 ust. 4.