Prawo własności nieruchomości, zdawać by się mogło, jedno z najbardziej chronionych, bywa jednak ograniczane lub wręcz obierane w majestacie prawa w różnych okolicznościach. W okresie po 1945 r. w polskim prawie znajdziemy kilka regulacji bezpośrednio wiążących utratę obywatelstwa polskiego (bądź brak tego obywatelstwa) z utratą majątku.
Zgodnie z Dekretem z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich1, z mocy samego prawa przechodził na własność Skarbu Państwa wszelki majątek obywateli Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska, z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej (art. 2 ust. 1 lit. b)). W powyższym kontekście, za osoby narodowości polskiej uznawano obywateli Rzeszy Niemieckiej i b. Wolnego Miasta Gdańska pochodzenia polskiego lub tych, którzy wykazali swą łączność z narodem polskim, a ponadto złożyli deklarację wierności narodowi polskiemu. Obywateli Rzeszy Niemieckiej i b. Wolnego Miasta Gdańska, zamieszkałych na obszarze Ziem Odzyskanych, uznawano za osoby narodowości polskiej tylko wówczas, jeżeli uzyskali stwierdzenie narodowości polskiej w myśl przepisów art. 1 i 2 Ustawy z dnia 28 kwietnia 1946 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego osób narodowości polskiej zamieszkałych na Ziemiach Odzyskanych.2 Za osoby należące do innej narodowości, prześladowanej przez Niemców, uznawano obywateli Rzeszy Niemieckiej i b. Wolnego Miasta Gdańska, należących do grup narodowościowych, które po dniu 30 stycznia 1933 r. doznawały ograniczeń prawnych. O narodowości wymienionych wyżej osób orzekały władze administracji ogólnej I instancji miejsca ostatniego zamieszkania przed dniem 1 stycznia 1945 r. na terenie Polski osoby, której wniosek dotyczył, albo miejsca położenia majątku3.
Dekret z 8 marca 1946 r. dawał podstawę do wywłaszczenia obywateli niemieckich, natomiast w myśl Dekretu z dnia 13 września 1946 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego osób narodowości niemieckiej4, traciły majątek osoby, które zostały pozbawione polskiego obywatelstwa; traciły one również zdolność do dziedziczenia i przyjmowania darowizn. Przepadły majątek przechodził na własność Skarbu Państwa. W wyjątkowych przypadkach całość lub część majątku osoby pozbawionej obywatelstwa mogła przejść w równych częściach na rzecz nie pozbawionych obywatelstwa zstępnych, wstępnych oraz małżonka, pozostających na wyłącznym utrzymaniu osoby, której własność stanowił majątek. Osoby pozbawione obywatelstwa były wysiedlane z Polski. Co do zasady obywatelstwa polskiego pozbawiono osoby, które po ukończeniu 18 lat swym zachowaniem wykazały niemiecką odrębność narodową, przy czym zgłoszenie w czasie II wojny światowej przynależności do narodowości niemieckiej lub pochodzenia niemieckiego samo przez się nie stanowiło dowodu na niemiecką odrębność narodową. Z pewnymi wyjątkami, pozbawiono obywatelstwa również członków rodziny wskazanych wyżej osób, tj.: a) współmałżonka, jeżeli wyraził chęć opuszczenia Polski, b) dzieci, które nie ukończyły 18 lat, jeżeli oboje rodzice tracili obywatelstwo polskie, lub też jeżeli w przypadku śmierci lub spowodowanej okolicznościami wojny długotrwałej nieobecności jednego z rodziców – drugie traciło obywatelstwo polskie, c) dziecko pozamałżeńskie, które nie ukończyło 18 lat, jeżeli jego matka traciła obywatelstwo polskie, chyba że nie wychowała go matka, lecz inna osoba, która obywatelstwa nie traciła.
Dekret z dnia 18 kwietnia 1955 r. o uwłaszczeniu i o uregulowaniu innych spraw, związanych z reformą rolną i osadnictwem rolnym5 stanowił, że gospodarstwo rolne (działka pracownicza, rzemieślnicza itp.) nabyte na podstawie przepisów o przeprowadzeniu reformy rolnej lub o ustroju rolnym i osadnictwie, lecz opuszczone przez właściciela przed wejściem dekretu w życie, tj. 29.04.1955 r., przechodzi z mocy prawa na własność państwa bez odszkodowania i wolne od obciążeń, z wyjątkiem służebności gruntowych. Przejście własności stwierdzało prezydium powiatowej rady narodowej. Powyższe nieruchomości nadawano z kolei na własność gospodarującemu na nim osadnikowi na podstawie przydziału dokonanego przez prezydium powiatowej rady narodowej (art. 15). Przepis ten został uchylony w 1971 r.6 W 1957 r. wprowadzono rozwiązanie, w myśl którego określone wyżej gospodarstwa rolne (działki pracownicze, rzemieślnicze) opuszczone przez właścicieli w okresie od dnia 29 kwietnia 1955 r. do 26.07.1957 r., mogły być przejęte na własność państwa7. W 1961 r. przyjęto formułę, zgodnie z którą gospodarstwa rolne i działki opuszczone przez właściciela po dniu 28 kwietnia 1955 r., oraz wszelkie inne gospodarstwa rolne opuszczone przez właścicieli, mogły być przejęte na własność państwa bez odszkodowania i w stanie wolnym od obciążeń, z wyjątkiem służebności gruntowych, których utrzymanie uznane zostanie za niezbędne8. Za gospodarstwo rolne opuszczone uznano gospodarstwo, na którym nie zamieszkuje właściciel ani jego małżonek, dzieci lub rodzice, przy tym gospodarstwo to nie jest w całości lub w większej części uprawiane oraz poddawane właściwym zabiegom agrotechnicznym przez właściciela bądź użytkownika, albo dzierżawcę. Do gospodarstw rolnych opuszczonych nie zaliczano tych, których właścicielami byli nieletni, ubezwłasnowolnieni lub ograniczeni w zdolnościach do czynności prawnych, albo powołani do służby wojskowej lub pozbawieni wolności w wykonaniu zarządzenia właściwego organu9.
W 1959 r. osoby gospodarujące na nieruchomościach państwowych położonych na Ziemiach Odzyskanych uznano za właścicieli tych nieruchomości, jeżeli uzyskały obywatelstwo polskie i były członkami rodziny poprzedniego właściciela, który utracił własność nieruchomości wskutek nieuzyskania obywatelstwa polskiego; członkowie rodziny, to małżonek, dzieci, wnuki, rodzice i rodzeństwo.10
Ustawa z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach, odwołując się do Dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, stwierdzała, że nieruchomości będące w myśl przedmiotowego dekretu własnością osób, którym wskutek uzyskania przez nie stwierdzenia narodowości polskiej służyło obywatelstwo polskie, „przechodzą z samego prawa na własność państwa, jeżeli osoby te w związku z wyjazdem z kraju utraciły lub utracą obywatelstwo polskie.”11 Powyższe unormowanie w 1969 r. zostało uzupełnione zapisem, że „osoby te tracą prawo rozporządzania nieruchomością z dniem, w którym złożyły właściwym organom polski dowód osobisty i otrzymały dokument podróży uprawniający do wyjazdu za granicę”.12 Nowe rozwiązanie stosowało się również do „nieruchomości nabytych w trybie osadnictwa rolnego lub uwłaszczenia przez osoby, którym wobec uzyskania przez nie stwierdzenia narodowości polskiej przysługiwało obywatelstwo polskie, a które następnie w związku z wyjazdem z kraju utraciły lub utracą to obywatelstwo”.13
Z Ustawy z 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach wynika, że dotyczyła ona wyłącznie obywateli polskich narodowości niemieckiej, którzy emigrowali do Niemiec, w zamierzeniu władz polskich tracąc obywatelstwo polskie w związku z Uchwałą Rady Państwa nr 37/56 z 16 maja 1956 r. Nie obejmowała ona natomiast mienia Żydów – obywateli polskich, emigrujących do Izraela i tracących obywatelstwo polskie w związku z Uchwałą Rady Państwa nr 5/58 z dnia 23 stycznia 1958 r. Wspomniana ustawa pomija również kwestię mienia utraconego przez obywateli polskich narodowości białoruskiej, ukraińskiej, rosyjskiej, rusińskiej i litewskiej, wysiedlonych z Polski w latach 1944 – 1946, a następnie pozbawionych obywatelstwa polskiego na podstawie art. 4 pkt 2) Ustawy z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim („Obywatelem polskim nie jest osoba, która wprawdzie w dniu 31 sierpnia 1939 r. miała obywatelstwo polskie, jednak mieszka stale za granicą i […] jest narodowości rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej, łotewskiej lub estońskiej […]”). Problem mienia tej grupy obywateli rozstrzygnięto już w 1947 i 1949 r.
Na mocy Dekretu z dnia 5 września 1947 r. o przejściu na własność Państwa mienia pozostałego po osobach przesiedlonych do Z.S.R.R.:
• wszelkie mienie ruchome i nieruchome osób przesiedlonych do ZSRR, pozostałe na obszarze Polski przeszło z mocy samego prawa z chwilą przesiedlenia tych osób na własność państwa, bez odszkodowania (art. 1 ust. 1);
• na własność Skarbu Państwa przeszło również mienie osób prawnych, których istnienie lub działalność wskutek przesiedlenia do ZSRR ich członków, lub osób tą działalnością objętych, stała się bezprzedmiotowa (art. 1. ust. 2);
• mienie przeszło na własność państwa wolne od wszelkich długów i ciężarów z wyjątkiem służebności, których utrzymanie w mocy uznano za niezbędne (art. 2 ust. 2).14
Kwestię wywłaszczeń osób wysiedlanych domykał Dekret z dnia 27 lipca 1949 r., dopuszczając przejmowanie na własność państwa, w całości lub w części, nieruchomości ziemskich położonych w województwach białostockim, lubelskim, rzeszowskim i krakowskim w obrębie pasa granicznego, przewidzianego w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 23 grudnia 1927 r. o granicach Państwa oraz w powiatach biłgorajskim, krasnostawskim i lubelskim województwa lubelskiego, oraz brzozowskim i przeworskim województwa rzeszowskiego, jeżeli nie pozostawały w faktycznym władaniu właścicieli.15
Warto zauważyć, że osoby wysiedlone do ZSRR utraciły swoje mienie będąc obywatelami polskimi, a zatem inaczej, niż osoby wysiedlane lub emigrujące do Niemiec – w ich przypadku konfiskata majątku była konsekwencją utraty obywatelstwa polskiego. Co więcej, wspomniane wyżej dekrety z 1947 i 1949 r. pozostają w rażącej sprzeczności z „układami republikańskimi”, na które nadal powołują się polskie władze.
Każdy z tych układów stanowił, że:
1) „wartość pozostawionego po ewakuacji dobytku ruchomego, a również i pozostawionych nieruchomości [w układzie z LSRR – „z wyjątkiem ziemi” – podkreślenie autora] zwraca się ewakuowanym według oceny ubezpieczeniowej zgodnie z ustawami obowiązującymi w Państwie Polskim i odpowiednio w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Rad [Białoruskiej Socjalistycznej Republice Rad, Litewskiej Socjalistycznej Republice Rad – podkreślenie autora]. W razie braku oceny ubezpieczeniowej majątek ocenia się przez Pełnomocników i Przedstawicieli stron.”
2) „pozostawiony dobytek oddaje się pod opiekę państwa”.16
Tymczasem mienie wysiedlonych, w myśl dekretów z 1947 i 1949 r. przeszło na własność państwa bez odszkodowania.
Przytoczony zapis wskazuje, że wartość mienia wysiedlonym z Polski winny zwrócić władze polskie. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, gdzie wartość pozostawionego w Polsce mienia ruchomego i nieruchomości miałaby być określona według „oceny ubezpieczeniowej” sporządzonej według obcego prawa. Zresztą, każdy z układów zawierał identyczny zapis mówiący, że „na wypadek jeżeli ewakuowany przekaże swe plony państwu w miejscu z którego wyjeżdża, druga Strona zwróci mu przekazane plony w tej samej ilości, w miejscu osiedlenia.” Wskazuje on na to, że odszkodowanie za uszczerbek w majątku wysiedlanych, co do zasady, winno wypłacić państwo, w którym ten majątek pozostał, a jedynie w wyjątkowych przypadkach państwo, do którego wysiedlono poszkodowanego.
Cokolwiek mówić, wspomniane wyżej Uchwały Rady Państwa nr 37/56 z 1956 r. i nr 5/58 z 1958 r., jak przyjęły to polskie sądy, „stanowiły źródło konkretnych uprawnień dla obywateli”, których dotyczyły. Osoby, które zostały uznane za Niemców lub Żydów, mogły wyjechać do lepszego – zachodniego, niekomunistycznego, świata, o czym pozostali mieszkańcy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mogli tylko marzyć. Obywatele, których narodowość urzędnicy określili, jako ukraińską lub rusińską dla odmiany zaznali dobrobytu w Związku Radzieckim: 68% doświadczyło głodu a prawie połowa była prześladowana przez radzieckie władze. Nie zyskali także cienia szansy na potwierdzenie polskiego obywatelstwa i odzyskania nieruchomości pozostawionych w Polsce i skonfiskowanych przez władze. To zróżnicowanie w traktowaniu przez władze polskie niechcianych obywateli nie przystaje nawet do realizowanej z taką gorliwością idei państwa jednonarodowego. Emigrujący do NRD i RFN na podstawie Uchwały nr 37/56 wyjeżdżali, jako zadeklarowani Niemcy, bo inna możliwość nie istniała. Deportowanych w latach 1945 – 1946 z Polski na wschód (ok. 650.000 osób) zmuszono do wyjazdu, bo nie chcieli uznać się za osoby narodowości ukraińskiej lub rusińskiej.
dr Andrzej Kiedrzyn
Radca prawny | Counselor at Law
T: +48 22 447 43 00
E: kiedrzyn@millercanfield.com
Zastrzeżenie: Niniejsza publikacja została przygotowana dla klientów i współpracowników kancelarii Miller Canfield na podstawie faktów i informacji aktualnych w dacie jej wydania, które mogą ulec zmianie. Celem publikacji jest zwrócenie uwagi na wskazane w niej zmiany prawne i nie powinna stanowić wyłącznej podstawy do podjęcia jakiejkolwiek decyzji dotyczącej określonego kierunku działania. Informacje te nie mogą być traktowane jako porada prawna ani nie zastępują szczegółowej opinii prawnej w konkretnej sprawie. W każdym przypadku należy skorzystać z usług doradców prawnych w celu weryfikacji, czy odpowiednie przepisy prawa mają zastosowanie do określonej sytuacji.
1. Dz. U. Nr 13, poz. 87 z późn. zm. / Journal Of Laws No. 13, item 87 as amended.
2. Dz. U. R. P. Nr 15, poz. 106. / Journal Of Laws R. P. No. 15, item 106.
3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 maja 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrami: Obrony Narodowej, Administracji Publicznej, Bezpieczeństwa Publicznego, Skarbu, Oświaty, Rolnictwa i Reform Rolnych, Leśnictwa, Przemyślu, Żeglugi i Handlu Zagranicznego, Aprowizacji i Handlu, Komunikacji, Poczt i Telegrafów, Odbudowy oraz Ziem Odzyskanych – o określeniu osób, których majątek przechodzi na własność Państwa (Dz. U. Nr 28, poz. 182). / Regulation of the Minister of Justice of May 21, 1946 issued in agreement with the Ministers of: National Defense, Public Administration, Public Security, Treasury, Education, Agriculture and Agricultural Reforms, Forestry, Industry, Shipping and Foreign Trade, Supply and Trade, Communications, Post Office and Telegraphs, Reconstruction and Recovered Territories – on the determination of persons whose property becomes the property of the State (Journal of Laws No. 28, item 182).
4. Dz. U. Nr 55, poz. 310 z późn. zm. / Journal Of Laws No. 55, item 310 as amended.
5. Dz. U. Nr 18, 107. / Journal Of Laws No. 18, 107.
6. Ustawa z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr, 27, poz. 250 art. 18 ust. 1 pkt 5; weszła w życie 4.11.1971 r.). / The Act of October 26, 1971 on regulating the ownership of farms (Journal of Laws No. 27, item 250, art. 18, paragraph 1, point 5; entered into force on November 4, 1971).
7. Ustawa z dnia 13 lipca 1957 r. o zmianie dekretu z dnia 18 kwietnia 1955 r. o uwłaszczeniu i o uregulowaniu innych spraw, związanych z reformą rolną i osadnictwem rolnym, art. 2 (Dz. U. Nr 39, poz. 174; weszła w życie 26.07.1957 r.). / The Act of July 13, 1957 amending the decree of April 18, 1955 on expropriation and regulating other matters related to the agricultural reform and agricultural settlement, Art. 2 (Journal of Laws No. 39, item 174; entered into force on July 26, 1957).
8. Ustawa z dnia 13 lipca 1961 r. o zmianie dekretu z dnia 18 kwietnia 1955 r. o uwłaszczeniu i o uregulowaniu innych spraw, związanych z reformą rolną i osadnictwem rolnym, art. 1 (Dz. U. Nr 32, poz. 161; weszła w życie 21.07.1961 r.). / Act of 13 July 1961 amending the decree of 18 April 1955 on expropriation and regulating other matters related to the agricultural reform and agricultural settlement, Art. 1 (Journal of Laws No. 32, item 161; entered into force on July 21, 1961).
9. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 sierpnia 1961 r. w sprawie opuszczonych gospodarstw rolnych, § 1 (Dz. U. Nr 39, poz. 198 z późn. zm.: weszło w życie 19.08.1961 r.). / Regulation of the Council of Ministers of August 5, 1961 on abandoned farms, § 1 (Journal of Laws No. 39, item 198, as amended: entered into force on August 19, 1961).
10. Dekret z dnia 18 kwietnia 1955 r. o uwłaszczeniu i o uregulowaniu innych spraw, związanych z reformą rolną i osadnictwem rolnym, art. 7 (Dz. U. z 1959 r., Nr 14, poz. 78, t.j.). / Decree of April 18, 1955 on the enfranchisement and regulation of other matters related to the agricultural reform and agricultural settlement, art. 7 (Journal of Laws of 1959, No. 14, item 78, i.e.).
11. Ustawa z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz.U. Nr 32, poz. 159; weszła w życie 22.10.1961 r., uchylona z dniem 1.08.1985 r.). / Act of July 14, 1961 on land management in cities and housing estates (Journal of Laws No. 32, item 159; entered into force on October 22, 1961, repealed on August 1, 1985).
12. Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. o zmianie ustawy o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 11, poz. 80, art. 1 pkt 13) lit. a)). / Act of April 19, 1969 amending the act on land management in cities and settlements (Journal of Laws No. 11, item 80, art. 1 point 13) lit. a)).
13. Ibidem, art. 1 pkt 13) lit. b). / Ibidem, art. 1 point 13) lit. b).
14. Dz. U. Nr 59, poz. 318 z późn. zm.; wszedł w życie 17.09.1947 r.; uchylony z dniem 4.11.1971 r. / Journal Of Laws No. 59, item 318 as amended; entered into force on September 17, 1947; repealed on 4.11.1971.
15. Dekret z dnia 27 lipca 1949 r. o przejęciu na własność Państwa nie pozostających w faktycznym władaniu właścicieli nieruchomości ziemskich, położonych w niektórych powiatach województwa białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krakowskiego (Dz. U. Nr 46, poz. 339 z późn. zm.; wszedł w życie 10.08.1949 r., uchylony z dniem 4.11.1971 r.). / Decree of July 27, 1949 on the takeover of property not being in an actual possession of the owners located in some of białostockie, lubelskie, rzeszowskie and krakowskie districts (Journal of Laws No. 46, item 339, as amended); entered into force on August 10, 1949, repealed on November 4, 1971).
16. Układ pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad dotyczący ewakuacji obywateli polskich z terytorium U.S.S.R. i ludności ukraińskiej z terytorium Polski, podpisany w Lublinie 9 września 1944 r., art. 3 ust. 6 i ust. 7, [w:] Biuletyn nr 4/2002. Wybór orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach polskich, Tom III, s. VIII – XIV; Układ pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad dotyczący ewakuacji obywateli polskich z terytorium B.S.S.R. i ludności Białoruskiej z terytorium Polski, podpisany w Lublinie 9 września 1944 r., art. 3 ust. 6 i ust. 7, [w:] Biuletyn nr 4/2002, op. cit., s. I – VII; Układ pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad dotyczący ewakuacji obywateli polskich z terytorium Litewskiej S.S.R. i ludności litewskiej z terytorium Polski, podpisany w Lublinie 22 września 1944 r., art. 3 ust. 6 i ust. 7, [w:]
17. Biuletyn nr 4/2002, op. cit., s. XVII – XXIII. / Agreement between the Polish Committee of National Liberation and the Government of the Ukrainian Socialist Republic of Soviets regarding the evacuation of Polish citizens from the territory of the U.S.S.R. and the Ukrainian population from the territory of Poland, signed in Lublin on September 9, 1944, art. 3 paragraphs 6 and 7, [in:] Bulletin No. 4/2002. Selection of the case law of the European Court of Human Rights regarding Polish cases, Volume III, pp. VIII – XIV; Agreement between the Polish Committee of National Liberation and the Government of the Belarusian Socialist 18. Republic of Soviets regarding the evacuation of Polish citizens from the territory of the B.S.S.R. and the Belarusian population from the territory of Poland, signed in Lublin on September 9, 1944, art. 3 paragraphs 6 and 7, [in:] Bulletin No. 4/2002, op. cit., pp. 1-7; Agreement between the Polish Committee of National Liberation and the Government of the Lithuanian Socialist Republic of the Soviets regarding the evacuation of Polish citizens from the territory of the Lithuanian S.S.R. and the Lithuanian population from the territory of Poland, signed in Lublin on September 22, 1944, art. 3 paragraphs 6 and 7, [in:] Bulletin No. 4/2002, op. cit., pp. XVII – XXIII.